Tiroid hormonları organizmadaki hemen bütün sistemleri etkiler, bütün vücut dokularının metabolik aktivitesini artırır. Metabolik aktivitenin artması ile birlikte protein sentezi, büyüme ve gelişme, zihinsel işlevlerde artış ve diğer endokrin bezlerin aktivitesinde artışlar ortaya çıkar. Tiroid hormonlarının büyüme ve gelişme üzerinde önemli etkileri vardır. Tiroid hormon eksikliğinde vücut ve kemik gelişmesi geri kalır, kemikleşme kusurlu oluşur. Tiroid hormonlarının sinir sistemindeki etkisi de önemlidir. Anne karnında veya doğumdan sonra ortaya çıkan tiroid hormonu eksikliği beyin ve zeka gelişimini önler. Tiroid hormonlarının kalp ve dolaşım sisteminde de önemli etkileri vardır. Kalbin normal olarak çalışması ve kan akımını sağlayabilmesi için tiroid hormonlarına ihtiyaç vardır. Tiroid hormonları karbonhidrat ve yağ metabolizmasını da düzenleyerek obeziteyi önler; kan glikoz, kolesterol, trigliserid düzeylerinin normal aralıklarda olmasını sağlar.
Kimler İyotlu Tuz Kullanmalıdır
Bilinen tiroid hastalığı olmayan yetişkinler, çocuklar ve hamileler iyotlu tuz almalıdır. Yine çocuğun annesinden emdiği sütte bulunan iyot beyin gelişimi için son derece önemli olduğu için emziren anneler de iyotlu tuz kullanmalıdır.
Yeterli İyot Alınmalı
İyotlu tuz karanlık ve serin yerde saklanmalı, tuz paketinin ağzı kapalı tutulmalıdır. İyotlu tuz yemeklere piştikten sonra ilave edilmelidir.
İyodür Nedir?
İyot doğada element halde bulunmaz. Doğada potasyum iyodür (Kİ) sodyum iyodür (Nal) halde bulunur. Bazı hastalıkların teşhis ve tedavisi için kullanılan Sodyum iyodür, insan vücudunda tiroid aracılığıyla tutulmaktadır. Sodyum iyodür aynı zamanda tedavi amacıyla da kullanılabilmektedir.
İyot Eksikliği
Çocuklarda zeka geriliğine neden olan, gebelerde ölü doğum ve düşük olasılığını artıran iyot eksikliğinden korunmak zor değildir. Zira az miktarda tüketilen iyotlu tuz, bu riskleri önlemektedir. İyot; vücutta büyüme ve gelişmeyi sağlayan tiroid hormonlarının işlevini yerine getirirken kullandığı en önemli elementlerden biridir. Tiroid hormon sentezi için yeterli miktarda iyot alınmalıdır. Tiroid hormonlarının başlıca yapı taşlarından biri iyottur. Günlük iyot gereksinimi 100-300 mikrogram kadardır. Doğurganlık yaşındaki kadınlarda ve puberteye (ergenliğe) kadar çocuklarda iyot gereksinimi fazladır. Vücutta, içerisinde iyot barındıran tek madde tiroid hormonudur, iyodun asıl kaynağı yiyecekler, tuz ve su ile alınan iyottur. Endemik guatr dünyadaki en sık nütrisyonel (besinsel) eksiklik problemlerinden biridir. Dünya Sağlık Örgütü, geniş insan topluluklarını ilgilendiren, ağır bedensel ve zihinsel kusurlara yol açabilen endemik guatrı Dünyanın en önemli sağlık problemlerinden biri olarak tanımlamıştır. Belirli bir bölgede guatr sıklığı %10’u aşarsa o bölgenin endemik guatr bölgesi olduğu söylenir. Özellikle dağlık ve yüksek yörelerde toprak ve su iyottan fakirdir. Bitkiler iyodu toprak ve kısmen yağmur sularından alır. İnsanlar ise iyodu büyük ölçüde yiyecek ve sulardan sağlar. Özellikle deniz ürünleri en zengin iyot kaynaklandır. Türkiye’de Karadeniz Bölgesi, iç Ege, Güneydoğu Anadolu’nun bazı yöreleri endemik guatr bölgeleridir. Kastamonu. Sakarya, Düzce, Bartın, Sinop. Isparta, Burdur, Aydın, Afyon ve İzmir gibi şehirler birinci ve ikinci derecede endemik guatr şehirleridir.
Kimler İyotlu Tuz Kullanmamalıdır?
Kişilerin günlük iyot alımlarını artırmak, iyot yetersizliğinin olduğu bölgelerde alınabilecek başlıca önlemlerdendir. Özellikle bu önlem guatr bulgusunun henüz mevcut olmadığı çocuklarda ve erişkinlerde daha etkili olmaktadır. İyot alımındaki artış, var olan guatrı tedavi etmekten çok, guatrın görülme sıklığının azalmasında etkilidir. Bazı tiroid hastalarının örneğin Graves hastalığı, Hashimoto tiroiditi ve sıcak nodülü olan hastaların iyotlu tuz kullanmaları sakıncalıdır. İyot, tiroid bezi hastalıklarının önlemesinde çok etkilidir fakat tiroid hastalıkları başladıktan sonra iyottan sakınmak gereklidir. Fazla iyot tüketenlerde tiroid kanseri, hipertiroidi ve Hashimoto hastalığı sıklığı artmıştır. AntiTPO antikorları yüksek olanlarda iyotlu tuz tiroidin az çalışmasına neden olabilir. İyotsuz tuz kullanması gerekenler, içinde iyot bulunan ilaçlardan ve röntgen çekilmesi için kullanılan radyokontrast maddelerden uzak durmalıdır. İyotlu tuz hipotiroidi varsa bunu ağırlaştırabilir, sinsi hipertiroidi varsa yine bunu da aktive edebilir.
İyot Eksikliği Özellikle Çocukları ve Gebeleri Etkiler
Diyetle alınan iyodür 60 mikrogramdan az ise guatr; 20 mikrogramdan az ise ciddi guatr ve hipotiroidi gelişme riski yüksektir. İdrarla atılan iyodürün günlük miktarının 40 mikrogramdan az olması endemik guatr bölgelerinde sıktır ve hastalığın tanınmasında tarama testi olarak kullanılır. Ciddi iyot eksikliği anne karnındaki çocukta ortaya çıkarsa “Kretenizm” adı verilen zeka geriliği, sağırlık, konuşamama ve diğer felçlerle birlikte olabilen bir hastalık tablosu görülür. Çin ve Papua Yeni Gine’de bazı yöre ve köylerde nüfusun önemli bir bölümünde endemik guatr ve kretenizm denilen tablo söz konusu iken, iyot profilaksisi ile bu sorun günümüzde büyük ölçüde aşılmıştır. Endemik guatr sorununun kontrolünde ana nokta iyot eksikliğinin önlenmesidir. Amerika ve İsviçre geçen yüzyılın başlarında tuzlara iyot ilave ederek bu sorunu çözmüştür. İtalya’da Sicilya bölgesinde içme sularına iyot katılması ile okul çağındaki çocuklarda guatr sıklığı %50’lerden 4 yılda %10’lara düşmüştür. İyodun eksikliği yanı sıra iyodun fazla miktarlarda tüketilmesi de guatr oluşumuna yol açabilir. İyot eksikliğinin yaygın olduğu bölgelerde guatr oluşumunun yanı sıra kadınlarda spontan düşükler ve ölü doğumlar diğer yörelere göre daha sık olur. Tahminlere göre, her yıl doğan yaklaşık 40 milyon çocuk, annelerinin diyetinde yeterince iyot bulunmaması yüzünden farklı düzeyde zihinsel gerilik riskiyle karşı karşıya kalmaktadır. Hamilelerde tiroid fonksiyonların araştırılması, yeni doğan çocuklarda tiroid hormonlarının saptanması pahalı fakat sağlıklı toplum açısından son derece önemli unsurlardır.
Basit Guatr
Tiroid bezinin normalden büyük olmasına guatr denmektedir. Guatr vakaları, endemik ve sporadik olarak ikiye ayrılmaktadır. Dünyada 200 milyondan fazla kişinin guatrlı olduğu hesaplanmaktadır. Türkiye’de ve dünyanın özellikle dağlık yörelerinde endemik guatr çok yaygındır. Bir toplulukta nüfusun %10’undan fazlasında guatr mevcut ise o toplumda endemik guatrın varlığından söz edilir. Endemik guatrın ortaya çıkışında birçok faktörler rol oynar. İyot eksikliği bu faktörlerin başında yer almaktadır. Endemik guatr bölgelerinde yaşayan ve guatrı olan kişiler üzerinde yapılan araştırmalarda idrarla atılan günlük iyot miktarının sıklıkla 50 mikrogramın altında olduğu görülmüştür. İyot alımının normal ve yüksek olduğu bilinen bölgelerde de endemik guatra rastlanmaktadır. Bu bölgelerde genetik faktörler, besinlerle fazla miktarda guatrojen alımı, içinde fazla flüor ve bakteri bulunan suların tüketilmesinin endemik guatra yol açtığı bildirilmektedir. Türkiye’de de endemik guatr yaygın bir hastalıktır. Türkiye topraklarının iyot bakımından fakir olması, endemik guatrın en önde gelen nedenidir. Endemik bölgelerde, büyümüş basit guatrlar görülebileceği gibi; çok büyük, uzaktan bakıldığında bile rahatlıkla fark edilebilen multinodüler (birçok nodüle sahip) guatrlar da görülebilir. Guatr kadınlarda daha kolay ve daha sık ortaya çıkmaktadır. Kadınların iyot eksikliğine ve guatrojenlere duyarlılığı daha fazladır. Aynı şartlarda yaşayan herkeste guatr ortaya çıkmayabilir veya guatr derecesi farklıdır. Bunun nedeni tiroid içinde yer alan ve tiroid hormonlarının yapım ve salgılanmasına aracılık eden enzim sistemlerinin aktivitesinin değişken olmasına bağlamaktadır. Bilindiği gibi tiroid bezinin tiroid hormonları yapabilmesi için iyodun bu hücrelerce tutulması, iyodun işlenmesi, iyodun ana taslak hormon olan tiroglobuline bağlanması gibi pek çok aşama için çeşitli enzim sistemlerinin mükemmel çalışması gerekmektedir. Bu enzim sistemlerinin doğuştan veya sonradan aktivitelerinin azalması tiroid hormon yapımını yetersizliğe sürükler.
Guatrojen Nedir?
Guatr hastalığına sebep olan maddeler ya da besinler için kullanılan bir terimdir. Bu besinler ya da maddeler kandaki tiroid hormonunun miktarını azaltarak tiroid bezinin daha fazla çalışmasına sebep olurlar.
Karalahana ve Turp Guatra Yol Açabilir
İyot eksikliğinin yanı sıra, guatrojen adı verilen besinlerin (karalahana, turpgiller, soya) fazla tüketilmesi, suların bakterilerle kirlenmesi gibi faktörler de endemik guatr gelişimini kolaylaştırabilir. Endemik ve sporadik (rastlantısal) guatr gelişimindeki üçüncü önemli unsur ise genetik özelliklerdir. İyodürün tiroid bezi tarafından tutulması, iyot haline getirilmesi, tiroid hormon taslağına bağlanması, tiroid hormonlarının oluşması ve hücreden salınmasında birçok enzim sisteminin kusursuz çalışması gerekir. İşte genetik özellikler bu açıdan guatr oluşumunda önem kazanmaktadır. Ülkemizde bazı bölgelerde karalahana tüketiminin fazla olması, hayvanların bu tür besinlerle beslenmesi, toplumun kapalı yapıda olması ve akraba evlilikleri endemik guatr riskini artırmaktadır. Özellikle Sakarya yöresine Karadeniz ve Balkanlardan göçen insan topluluklarında endemik guatrın yoğun olması iyot eksikliği yanı sıra beslenme alışkanlıklarını ve genetik faktörleri ön plana çıkarmaktadır.
Soya Ürünlerine Dikkat
Guatr ve hipotiroidiye yol açabilen pek çok guatrojen madde vardır. Türkiye’de soya ürünleri giderek daha fazla kullanılmaya başlanmıştır. Bilindiği gibi GDO’lu ürün olan soyanın sütü ve peyniri market raflarında yer almaktadır. Soya kıymasının katkı maddesi olarak yönetmeliklere aykırı biçimde et ürünlerinde yaygın olarak kullanılması söz konusudur. Soya ürünlerinin guatra yatkın olan kişilerde guatr ve hipotiroidiye yol açtığı bilinmektedir. Karalahana ve soya dışında, yine GDO’lu bir ürün olan fıstık, içme sularının bakterilerle (özellikle lağım sularında bulunan E.coli’lerle) bulaşması, içme sularında bol miktarda flüor ve kobalt bulunması guatra yol açabilir. Şizofreni ve bipolar değişiklik gibi psikiyatrik hastalıklarda sık kullanılan lityum ve aşırı kalsiyum tüketimi de guatra neden olabilmektedir. İyot eksikliğinin guatra neden olduğu bilinen bir gerçektir. Fakat aşırı iyot tüketimi de tiroid bezinin çalışmasını bloke edebilir. Radyokontrast maddeler, dezenfektanlar, öksürük şurubu gibi bol miktarda iyot içeren tıbbi ürünlerin kullanılması özellikle hassas kişilerde guatra neden olabilir. Hipertiroidi tedavisinde kullanılan ilaçlar da tiroid büyümesine ve hipotiroidiye yol açabilir. Endemik guatrın önlenmesi ve tedavisinde tiroid hormonları ve iyottan yararlanılmaktadır. İyot, tuz ve ekmek gibi besin maddelerine ilave edilerek kullanılmaktadır. Ülkemizde iyot ve selenyum eksikliği sık olduğu için iyotlu tuz ve selenyumdan zengin gıdaların tüketimi tiroid sağlığı bakımından önemlidir.