Demir: Kanın Olmazsa Olmazı
Demir eksikliği tüm dünya nüfusunu %25 kadarını etkilemektedir ve en sık beslenme bozukluğudur.
-
Kronik kan kaybı: Erişkinlerdeki en sık demir eksikliği nedenidir. Kayıp, bağırsaklar ve kadınlarda genital yol ile olmaktadır. Kronik kan kayıplarının bir kısmı sinsi seyreder ve her hangi bir belirti ve bulguya yol açmaz. Mide ülseri, mide fıtığı, yemek borusu ve midedeki varisler, mide ve bağırsaklarda yer alan kanserler, kolon polipleri, ülseratif kolit ve Crohn hastalığı gibi iltihabi bağırsak hastalıkları, parazitler, kronik aspirin ve kan sulandırıcı ilaç kullanılması gibi nedenler demir eksikliği kansızlığına yol açabilir. Kadınlarda adet kanamalarına bağlı olarak demir eksikliği kansızlığı sık olarak ortaya çıkarken, erişkin bir yaştaki erkekte ortaya çıkan demir eksikliği anemisi mutlaka son derece ciddi bir bulgu olarak ele alınmalıdır. Erkekte demir eksikliği anemisi kanserlerin özellikle mide-bağırsak kanserlerinin ilk belirtisi olabilir. Erken tanı ve tedavi ise hayat kurtarıcı olacaktır. Böyle bir durumda mide-bağırsak sisteminin endoskopik olarak incelenmesi tanı açısından çok önemlidir. Kadınlarda yine adet kanamaları ile açıklanamayan demir eksikliği kansızlığı, jinekolojik tümörler açısından alarme edici olmalıdır. - Diyette demir eksikliği: Demir bakımından fakir besinlerle beslenmek özellikle gelişmemiş ülkelerde ve büyüme çağındaki çocuklarda sıktır.
- Bağırsaklardan demir emiliminin bozulması: Mide ameliyatları ile midenin bir kısmının veya tamamının çıkarılması, ince bağırsak hastalıkları (gluten entropatisi dahil) demir eksikliğine yol açabilir. Midenin asit muhtevası demir emilimini kolaylaştırıcı bir faktördür. Midenin asit salgılamasının bozulduğu atrofik gastrit gibi hastalıklarda da demir eksikliği gelişebilir.
- Artan demir ihtiyacı: gelişmekte olan çocuklarda, gelişmekte olan ve adet görmeye başlayan kız çocuklarında, gebelerde, sık doğum ve düşük yapan kadınlarda, aşırı egzersiz yapanlarda demir ihtiyacı fazladır; diyette yeterli demir yok ise kolaylıkla demir eksikliği anemisi ortaya çıkar.
Demir Eksikliğinin Belirti ve Bulguları Nelerdir?
Kansızlığa bağlı genel şikayetler, belirti ve bulguların yanı sıra demir eksikliğine özgü sayılan belirti ve bulgular da mevcuttur. Dudak açılarında çatlaklar, yutma güçlüğü, tırnaklarda enine çizgilenmeler, kolay kırılma, tırnaklarda düzleşme ve çukurlaşma, saçlarda kuruma ve kolay kırılma demir eksikliğini düşündüren bulgulardır.
Demir Eksikliği Anemisi Tanısı Nasıl Konur?
Kan demiri, serum total demir bağlama kapasitesi, ferritin düzeylerine bakarak tanı rahatlıkla konulabilir.
Demir Eksikliğinde Tedavi
Demirden zengin besinler sakatat türleri, kırmızı et, yumurta sarısı, kuru erik, kuru üzüm, baklagiller, yeşil sebze ve meyvelerdir. Sakatatların 100 gramında 8-10 mg, kırmızı etin 100 gramında 6-8 mg demir vardır. Kırmızı ete rengini veren demirdir. Tavuk ve balık etlerinin renginin beyaz olması demir miktarının az olması ile ilişkilidir. Ceviz, fındık, fıstık, badem gibi kuruyemişler iyi demir kaynaklarıdır. Tüm bitkisel ürünlerde az veya çok demir vardır. Hayvanlar demiri kendisi yapmaz, yedikleri bitkilerden alırlar. Hayvansal gıdalarda demir hem daha fazla vardır, hem de daha kolay emilir. Sütün, özellikle inek sütünün demir içeriği düşüktür. Tahıl, kuruyemiş, kuru baklagiller, bazı meyve ve sebzelerde bulunan fitatlar demir emilimini azaltabilir. Tam buğday ununda bulunan fitat bileşikleri demir emilimini güçleştirir. Yine de tüm dünyada unlu yiyeceklere (ekmek, gevrekler) demir takviyesi yapılarak demir eksikliğinin önüne geçilmeye çalışmaktadır. Demir takviyesi yaparken aşırıya kaçmamak gerekir. Demir denince akla ilk gelen ıspanaktır ama sanılanın aksine ıspanakta fazla miktarda demir bulunmamaktadır. Ispanak folik asit ve beta karoten bakımından zengin bir besin kaynağıdır.
Demir eksikliği tanısı konduğunda tedavinin iki amacı vardır. Demir eksikliğinin nedenini bulmak ve ortadan kaldırmak, sonra demir tedavisi ile demir depolarını doldurmaktır. Neden bulunup, ortadan kaldırılmadığı sürece demir eksikliği tedavisi başarılı olamaz. Örneğin bir bağırsak kanseri vakasında, sadece demir tedavisi yapılarak başarılı olunamaz çünkü demir ve kan kaybı devam etmektedir. Demir eksikliği tedavisinde asla kan transfüzyonu önerilmez. Kan transfüzyonu çok önemli işlemdir ve canlı doku transplantasyonu gibi sonuçlara yol açmaktadır. Akut, yeni ortaya çıkan bir kanama durumu olmadıkça kan transfüzyonu asla yapılmamalıdır. Demir tedavisi tek başına demir tuzları ile yapılmalıdır. 2 değerlikli demir tuzları, 3 değerlikli demir tuzlarına göre daha kolay emilir. Vitaminlerle zenginleştirilmiş demir preparatları uygun değildir. Demir preparatları mide-bağırsaklarda bulantı, kusma, ishal ve kabızlık gibi yan etkilere neden olabilir. Bu nedenle tedaviye düşük dozlarda başlanmalı ve ilaç mümkünse yemek aralarında alınmalıdır. Demir tedavisi dışkının renginde kanamaya benzer renk değişikliğine neden olabilir.
Fazla miktarda çay içmek demir emilimini azaltabilir. Bu nedenle yemek sonrası değil, yemekten 2 saat kadar sonra çay içilmesi uygun olacaktır. Çayın limonla birlikte içilmesi ise demir emilimini kolaylaştıracaktır. Yeşil ve siyah çay, kahve ve kola gibi içecekler demir emilimini azaltabilir. Bu içecekler yemeklerle birlikte içilmemelidir. Süt ve süt ürünlerinde bulunan kazein, fosfat ve kalsiyum demir emilimini engelleyebilir. Kalsiyum, hem hayvansal hem de bitkisel demir emilimini güçleştirebilir. Demir eksikliği olanlar süt ve süt ürünlerini tüketmemelidir. İşlenmemiş tahıllar daha fazla demir içerir. Beyaz pirinç ve beyaz unda ise demir azdır. Özellikle brokoli ve lahana gibi yeşilliklerin, buharda pişirilmesi demir emilimini 5 kat arttırabilir. Demirden zengin hayvansal ve bitkisel gıdaların birlikte tüketilmesi oldukça yararlıdır. C vitamini demirin emilimini özellikle kolaylaştırır. C vitamininden zengin salatalarla birlikte demirden zengin mercimek ve et gibi yiyeceklerin birlikte alınması demir emilimini arttırır. Yumurta iyi bir demir kaynağıdır. Ispanaklı veya kıymalı yumurta demir eksikliğini gidermede yardımcıdır.
Fazla Demir Zararlıdır
İnsanda demir rezervi son derece düşüktür. 80 kg bir kişide kalsiyum rezervi 1 kg kadar iken, demir rezervi sadece 5 gram kadardır. Özellikle kırmızı ette bulunan demir kalp krizi riskini arttırabilir. Demir oksidan bir maddedir. Kolesterolü okside ederek zararlı hale gelmesine ve serbest radikal bileşiklerin artışına neden olabilir. Fazla demir karaciğer yağlanmasına, şeker hastalığına, kalın bağırsak kanserine ve erken yaşlanmaya yol açabilir. Gerekmedikçe demir preparatları kullanılmamalıdır. Bazı Ailevi Akdeniz Kansızlığı hastalarına demir eksikliği zannedilerek gereksiz demir tedavisi yapılmaktadır, bu son derece sakıncalıdır.